Arndís Anna Kristínar- og Gunnarsdóttir lögfræðingur með sérhæfingu í mannréttindum flutti hugvekju við setningu Alþingis þann 1. október 2013 á Hótel Borg. Í erindi sínu fjallaði Arndís Anna um Hið trúfrjálsa ríki.
Arndís skrifaði fyrri meistararitgerð sína á sviði réttarheimspeki en þá síðari á sviði mannréttinda, um trúfrelsi í Evrópu. Hún hefur nýlokið viðbótarnámi í Belgíu með áherslu á mannréttindi. Hún hefur starfað með Rauða krossinum frá árinu 2009 og veitt lögfræðilega aðstoð við hælisleitendur.
Þetta er í sjöunda skiptið sem Siðmennt býður þingmönnum upp á valkost við messu í Dómkirkjunni fyrir setningu Alþingis ár hvert.
Í ár mættu tíu þingmenn frá þrem flokkum á hugvekju Siðmenntar.
Komið þið sæl. Fyrst ég fékk svona ágæta kynningu ætla ég bara að bjóða ykkur velkomin og takk fyrir komuna.
Ég hafði hugsað mér að vera bara með smávegis hugvekju, og hugvekju er auðvitað fyrst og fremst ætlað að vekja fólk til umhugsunar frekar en að setja fram fullyrðingar eða kenningar um hvað er satt og rétt. Þess vegna hef ég líka ákveðið að vera ekki með neinar glærur eða annað slíkt.
Mig langar að tala um tvennt í dag. Hið fyrra er það sem mig langar til að kalla á íslensku hið veraldlega ríki, eða það sem á ensku er kallað the secular state.
Seinna efnið sem mig langar til að tala um snýr að mannréttindum, og þá í rauninni að lagalega hugtakinu mannréttindi, enda teljast mannréttindi til lagalegra réttinda á Íslandi í dag og í fleiri ríkjum. Þessi seinni hlutinn ber yfirskriftina Hið trúfrjálsa ríki, og langar mig þar aðeins að velta fyrir mér hugtakinu trúfrelsi og hvað í því felst.
Hið veraldlega ríki
Í tengslum við þetta fyrra efni mitt er ég væntanlega ekki að fara að segja ykkur neitt sem þið hafið ekki heyrt áður, en mig langaði að tala um það samt, þar sem ég held það sé mjög gott að stíga alltaf af og til nokkur skref til baka, til að rifja upp og skerpa á grundvallaratriðum.
Hvað er veraldlegt ríki?
Það er sú grundvallarhugmynd að stofnanir ríkisins og fólk sem skipað er til að vera í forsvari fyrir ríkið, séu óháð trúarlegum stofnunum og embættum.
Trú er mjög persónulegt fyrirbrigði. Trú er ekki bara persónuleg í þeim skilningi að fólk eigi rétt á að fá að hafa trúarskoðanir sínar í friði fyrir gagnrýni eða að trúarbrögð séu yfir gagnrýni hafin. Þau eru líka persónulegur hlutur í þeim skilningi að fólk túlkar sín trúarbrögð á mismunandi hátt, fólk trúir á mismunandi forsendum og með mismunandi útkomu.
Ástæða þess að það er mikilvægt að ríki sé hlutlaust gagnvart trú er einkum sú að reglur trúarbragða eru ólíkar. Og ekki nóg með að reglur trúarbragða séu ólíka, heldur er túlkunin á þeim líka margskonar og ólík.
Við getum verið ósammála um margt en við getum allavega örugglega verið sammála um það að það sem við öll viljum þegar upp er staðið er að fá að lifa í friði, lifa því lífi sem við kjósum okkur og þurfa ekki að óttast um líf okkar og limi í okkar daglega lífi. Þrátt fyrir að vera ósammála um margt og hafa mismunandi forsendur í lífinu og misjöfn markmið þá stefnum við þannig flest í meginatriðum að því sama.
Með þetta sameiginlega markmið, að tryggja frið, hamingju og lífsfyllingu hvers einstaklings, ættum við að geta náð saman, þó allavega um það að ríki sé trúhlutlaust, því það er forsenda þess að ríki geti skapað frið fyrir alla.
Hið trúfrjálsa ríki
Seinni hluti þessarar stuttu hugvekju minnar ber sömu yfirskrift og hugvekjan sjálf, hið trúfrjálsa ríki.
Hvað er trúfrelsi?
Í 9. gr. Mannréttindasáttmála Evrópu segir: „Sérhver maður á rétt á að vera frjáls hugsana sinna, samvisku og trúar. Í þessu felst frelsi manna til að breyta um trú eða sannfæringu svo og til að rækja trú sína eða sannfæringu, hvort heldur einslega eða í samfélagi með öðrum, opinberlega eða á einkavettvangi, með guðsþjónustu, boðun, breytni og helgihaldi.“
Trúfrelsi má í raun skipta í tvennt. Það er annars vegar hið innra trúfrelsi, sem jafnan lagt að jöfnu við og samnefnt hugsana- og skoðanafrelsi, og það er frelsið til þess að hugsa það sem manni sýnist og hafa þær skoðanir sem manni sjálfum þykja réttar, án utanaðkomandi afskipta og án þvingunar. Augljós dæmi um inngrip í hið innra trúfrelsi er t.d. einfalt bann við tilteknum skoðunum eða tiltekinni trú. Í sumum ríkjum er brotið á innra trúfrelsi fólks með tilraunum til að þvinga það til skoðanaskipta, pyntingum og heilaþvotti.
Hin hliðin á trúfrelsinu er hið ytra trúfrelsi, sem er frelsið til að iðka sína trú eða lífsskoðun, opinberlega eða á einkavettvangi, með guðsþjónustu, boðun, breytni og helgihaldi. Þetta er ansi víðtækt og hafa ýmsar athafnir komið til kasta Mannréttindadómstóls Evrópu undir formerkjum trúfrelsis á grundvelli þessa ákvæðis.
En trúfrelsi eru ekki einu mannréttindin sem viðurkennd hafa verið í heiminum, þó vissulega séu þau almennt talin á meðal grundvallar mannréttinda.
Það sem mig langar til að brydda upp á hér í dag er samspil hinna ýmsu mannréttinda, ekki síst samspil trúfrelsis og annarra mannréttinda, og mig langar til þess að vekja athygli á því hvernig hin ýmsu mannréttindi önnur en trúfrelsi eru í raun vel til þess fallin að tryggja hið sanna hugsana-, skoðana- og trúfrelsi. Tjáningarfrelsi, funda- og félagafrelsi, friðhelgi einkalífs og fjölskyldu og bann við mismunun eru þau réttindi helst sem mig langar til að nefna hér sérstaklega til samanburðar.
Það að bera kross um hálsinn eða slæðu um höfuð getur hæglega talist tjáning. Það að setja á fót samtök eða félag um sameiginlegar skoðanir eða viðhorf fellur vitanlega undir funda- og félagafrelsi og auðvelt er að ímynda sér tilvik þar sem friðhelgi einkalífs og hið mikilvæga bann við mismunum ná til þess að vernda trúfrelsi einstaklings.
Með því að tryggja að tjáningarfrelsið sé í heiðrum haft, að funda- og félagafrelsi sé virt, með því að vernda friðhelgi einkalífs og fjölskyldu og framfylgja banni við allri mismunun er þannig hægt að tryggja raunverulegt trúfrelsi í mjög mörgum tilvikum, án þess jafnvel að tala um það sem slíkt. Í frjálsu samfélagi er trúfrelsið sjálfsagt.
Besta leiðin til að tryggja raunverulegt trúfrelsi, þ.e. frelsið til að hugsa og trúa því sem maður sjálfur velur sér, er að tryggja það að önnur mannréttindi séu einnig í hávegum höfð. Með því að setja trúhlutleysi ríkisins og vernd allra þeirra mannréttinda sem við höfum viðurkennt með lögum á oddinn, stuðlum við að möguleikum allra til þess að hugsa og trúa því sem þeir kjósa, og með því að tryggja það að landslög, ekki síst stjórnskipunarlög, feli í sér reglur sem öllum beri að fylgja jafnt, óháð trú eða öðrum skoðunum, stuðlum við að því að fólk geti lifað og búið í sátt og samlyndi.
Arndís Anna Kristínar- og Gunnarsdóttir