Sævar Finnbogason doktorsnemi í heimspeki við Háskóla Íslands flutti hugvekju við setningu Alþingis þann 6. desember 2016: „Er lýðræðið í krísu?“
Ágætu þingmenn og aðrir gestir.
Sævar Finnbogason
Er lýðræðið í krísu? Þið þekkið væntanlega öll einhverja útgáfu af brandaranum þegar læknirinn segir við sjúklinginn, „hvort viltu heyra góðu fréttirnar eða slæmu fréttirnar fyrst?“.
Góðu fréttirnar eru þær að lýðræðishugsjónin og sú trú að lýðræði sé þrátt fyrir allt skásta stjórnarformið, er við hestaheilsu. Slæmu fréttirnar eru hinsvegar þær að það er virðist sama á hvaða mælikvarða er litið; hvort sem það er traust á stjórnvöldum, stjórnmálaflokkum og stofnunum eða almennt minnkandi kosningaþátttöku, að lýðræðið í flestum vestrænum lýðræðisríkjum er krísu.
Eflaust kemur þessi upptalning Íslendingum ekki á óvart, eftir allt það sem hér hefur gengið á frá Hruni. En staðan er sú að í dag er það upplifun margra borgara í lýðræðisríkjum beggja vegna Atlantsála að fulltrúalýðræðið sé komið í vissar ógöngur. Upplifun er sú að kjörnir fulltrúar ýmist megi sín lítils gagnvart sérhagsmunaöflunum eða gangi jafnvel beinlínis gangi erinda þeirra á kostnað almannahagsmuna í ákveðnum málum. Þeim finnst það orðið litlu skipta hver er kosinn til valda. Kjör þeirra batna ekki, ójöfnuður heldur áfram að aukast og ný skörð eru hoggin í velferðarkerfið.
Með réttu eða röngu er það svona sem stjórnmálin blasa við mörgum.
Ef okkur er annt um lýðræðið, og þá á ég einnig við fulltrúalýðræðið, verðum við rannsaka betur orsakir þessarar óánægju og finna lýðræðislegar leiðir til þess að bregðast við henni.
Eitt af sjúkdómseinkennunum og jafnframt ein helsta hættan sem stafar að lýðræðinu í Evrópu og Skandinavíu um þessar mundir er uppgangur þjóðernispoppúlista sem ala á þjóðernishyggju, andúð í garð útlendinga, minnihlutahópa og alþjóðasamvinnu, sem nærist einmitt á andrúmslofti óánægju og ótta.
Við skulum þó fara varlega og varast óþarfa einfaldanir og alhæfingar. Þó að BREXIT hafi reynst vatn á millu þjóðernissinna þar í landi, fer því auðvitað fjarri að allir sem kusu með úrsögn úr Evrópusambandinu séu þjóðernissinnar eða rasistar.
Sumir töldu að með úrgöngu úr Evrópusambandinu myndi innflæði vinnuafls, einkum frá austurhluta Evrópu stöðvast og við það myndu laun hækka og draga úr atvinnuleysi meðal innfæddra Breta. Það er auðvelt að skilja slík rök fólks sem vinnur þau illa launuðu og ósérhæfðu störf sem erlent vinnuafl sækir gjarnan í.
Enn aðrir trúðu því að um leið og Bretland segði sig úr sambandinu myndu svimandi fjárhæðir sem haldið var fram að rynnu til Evrópusambandsins streyma inn í breska heilbrigðiskerfið. Þeir urðu hins vegar fyrir sárum vonbrigðum þegar talsmenn úrsagnarinnar leiðréttu loksins þann „misskilning“ stuttu eftir atkvæðagreiðsluna.
Það hefur líka komið á daginn að nokkur hópur þeirra sem kaus með úrsöginni gerði það hvorki vegna andúðar á Evrópusambandinu eða útlendingum, heldur —að því er virðist til þess að mótmæla— „kerfinu“ án þess að kynna sér fyllilega hvað í úrsögninni fólst. Fyrir þennan hóp má segja að BREXIT hafi síður snúist um Evrópusambandið sem slíkt heldur um uppreisn gegn kerfinu, það er að segja stjórnmálastéttinni, sérhagsmunaöflum og fjármálakerfinu og jafnvel menntafólki sem réri að því öllum árum að Bretar yrði áfram í ESB.
Í þessu sjáum við skýrt klofninginn á milli þeirra sem verst eru settir, fólksins sem þarf að treysta á framfærslu velferðarkerfis, fólksins sem vinnur á lægstu laununum og hefur minnsta menntun og svo hinna sem hafa það best í samfélaginu. Það er eins og þessir hópar búi hvort í sínum heimi, hvor með eigin orðræðu og hagsmuni sem varla skarast.
Og eftir því sem verkefni ríkisins verða flóknari og umfangsmeiri og stjórnmálin að sama skapi flóknari og sérhæfðari, eykst enn valdaójafnvægið milli þeirra.
Þá er hættan sú að fólk hreiðri um sig í skotgröfnum og við þær aðstæður er öll uppbyggileg samræða ómöguleg.
Þessi lýðræðiskrísa er í grófum dráttum sú lýðræðiskrísa (eða Legitimation Crisis) sem þýski heimspekingurinn Jurgen Habermas spáði árið 1975 að kæmi upp ef ekki væri gripið til ráðstafana til þess að styrkja forsendur lýðræðislegrar samræðu í samfélaginu og lýðræðislega þátttöku almennings. Þetta höfum við vanrækt.
Ég vil taka það skýrt fram að ég er ekki að tala gegn fulltrúalýðræðinu. Enda þurfum við á því að halda. Fyrir því eru tvær megin ástæður. Sú fyrri er sú að venjulegir borgarar hafa einfaldlega ekki tök á því að setja sig inn í allan þann fjölda umfangsmikilla mála sem kjörnir fulltrúar fjalla um. Sú seinni er að fulltrúalýðræðið hefur marga kosti sem við ættum efla og virkja enn frekar enn frekar með auknu samráði við almenning af ýmsu tagi.
Það virðist ljóst að til þess að vinna okkur út úr þeirri krísu sem fulltrúalýðræðið er í þurfum við að þróa lýðræðishugmyndir okkar þannig að allir hópar samfélagsins hafi rödd og komi sínum hagsmunum og sjónarmiðum á framfæri á jafnræðisgrundvelli.
En það sem vill hins vegar stundum gleymast er að upplýst skoðanamyndun krefst góðs aðgengis að upplýsingum, öflugra og óháðra fjölmiðla og sérstakrar fræðslu um þau málefni sem eru til umræðu hverju sinni. Mér er næst að segja að við þurfum að stórefla lýðræðismenntun. Og það má færa rök fyrir því þetta sé sá þáttur í þessu öllu saman sem gæti reynst hvað torveldastur þegar við horfum upp á það hvernig miðlar á Netinu á borð Facebook og Google ýta undir þennan vanda með því að reyna að birta okkur aðeins það sem þeir telja að við viljum sjá og heyra. Þannig að við eigum á hættu að lokast inni í bergmálsklefum á Netinu, þar sem við rekumst aðeins á þá sem við erum sammála.
Ein algengasta mótbáran við hugmyndum af þessu tagi er að fara eigi varlega í allar breytingar á stjórnskipulaginu til þess að kollsteypa því ekki. Sígandi lukka er best, en við megum ekki vera svo hrædd við að gera tilraunir að steinrennum. Því lýðræðið ætti einmitt ekki að vera meitlað í stein heldur lifandi afl í samfélaginu.
Ég held að einn helsti lærdómurinn af nýafstöðunum forsetakosningum í Bandaríkjunum sé sá að þegar stórir hópar í samfélaginu eru farnir að upplifa sig afskipta í lýðræðinu getur illa farið.
Bandaríkjamenn kusu yfir sig forseta sem sagðist í kosningabaráttu sinni ætla að meina öllum múslímum að koma til landsins í ótilgreindan tíma og byggja vegg eftir endilöngum landamærum Mexíkó og Bandaríkjanna og láta Mexíkó borga framkvæmdina. Burtséð frá þessu (og mætti þó tína margt annað til), er ástæða til að hafa verulegar áhyggjur af viðhorfi Trumps til mannréttinda. Aðspurður um það hvernig hann myndi takast á við ógnina sem stafar af hryðjuverkamönnum sagði hann að þar sem hryðjuverkamönnunum væri sama um eigið líf, því myndi hann —ef hann yrði kjörinn forseti— ráðast á fjölskyldur þeirra.
Eða eins og hann orðaði það sjálfur „You have to take out their families“.
Getur verið að nær helmingur kjósenda í Bandaríkjum hafi beinlínis kosið hann út af þessum hryllingi? Vissulega einhverjir. En nær væri að segja að fólk hafi kosið hann þrátt fyrir þetta allt. Margt þessa fólks sem hefði líklega kosið Bernie Sanders er það hefði staðið til boða.
Þetta var fólkið sem er búið að missa trúna á hin hefðbundnu stjórnmál. Fólkið sem —með réttu eða röngu— telur að kerfið gangi beinlínis erinda stórfyrirtækja og Wall Steet á kostnað almannahagsmuna. Þetta er fólkið sem treystir ekki „kerfinu“ lengur.
Þau efast um að Trump byggi vegginn, hvað þá að honum takist að láta Mexíkó borga fyrir hann eða að hann ætli sér raunverulega að geri árásir á fjölskyldur grunaðra hryðjuverkamanna.
Nei, þegar rýnt er kosningaúrslitin birtast samskonar klofningur og í BREXIT og kosningarnar í það minnsta öðrum þræði snúast um eitthvað allt annað en raunverulega var kosið um. Eða, eins og einn kjósandi Trumps orðaði það, hvort sem hann getur staðið við allt það sem hann hefur lofað eða ekki er hann þó allavega ekki stjórnmálamaður.
Ég veit að ég hef hér á köflum dregið upp dökka mynd af stöðunni. En ég held að staðan sé hreint ekki eins dökk á Íslandi. Það er hinsvegar staðreynd að það er hópur fólks á Íslandi rétt eins og í öðrum Vestrænum lýðræðisríkjum sem finnst hann afskiptur. En við erum hinsvegar í þeirri öfundsverðu stöðu á Íslandi að við getum breytt þessu. Hér hefur líka ýmislegt áunnist á undanförnum árum. Og þrátt fyrir allt sem hefur gengið hér á, á undanförnum árum—og kannski einmitt þess vegna— vitum við að lýðræðið hér á vel að þola það að við þróum það áfram í átt að aukinn þátttöku almennings og prófum okkur áfram með nýjar leiðir.
Og kannski má segja að við séum einmitt núna í miðri slíkri tilraun, þegar verið er að setja Alþingi á þessum óvenjulega tíma, rúmum mánuði eftir kosningar — þegar ekki er enn búið að mynda nýja ríkisstjórn— til þess fjalla um fjárlagafrumvarp sem lagt er fram af starfsstjórn.
Og það er sama hvert maður lítur, það virðist enginn vera að fara af hjörunum úf af þessu.